Op deze site heb ik al eerder geschreven over granen en de komst van onze eerste boeren met die granen vanuit het Midden-Oosten. Dat was het begin van onze landbouw en het begin hier van een bevolking met vaste woonplaatsen. En waarschijnlijk het begin van de maatschappij waarin we nu leven. In ieder geval: de archeologen zijn nog niet tevreden met de kennis die ze nu hebben. De opgravingen gaan door en nu wordt er o.a. gezocht naar informatie waaruit zou kunnen blijken of die eerste boeren in het Midden-Oosten hun granen in eerste instantie gebruikten voor het brouwen van bier of voor het bakken van brood.

Gereedschap om te graan malen en te stampen van de Natufiërs in het Dagon Museum. (Wikipedia)

Bier of brood
Het is zeker dat de eerste boeren beide producten hebben gemaakt van hun granen en tot nu doen de archeologen en beetje haasje-over: de ene opgraving meldt de oudste broodkorrels en de volgende nog oudere bierresten of andersom. Het brood staat op dit moment met 14.000 jaar oud aan kop, bier volgt met 13.000 jaar: een neuslengte verschil met dit soort getallen. Bovendien zou het nog kunnen zijn dat ze in een kip-of-ei val terecht komen: van brood kun je prima bier brouwen!
De data geven ongeveer het einde van de laatste ijstijd aan, dus veel eerder zal het begin van brood en bier niet liggen.

Het zette mij aan het denken over hoe de mensen in het Midden-Oosten toen mogelijk met die 'eetbare grassen' omgingen. Het gaat dan vooral om de Natufiërs die in omgeving van het huidige Libanon, Syrië en Israël woonden, maar ook in het huidige Turkije zijn vergelijkbare vondsten gedaan. De eerste verrassing van de archeologen is dat de Natufiërs vaste woonplaatsen hadden, maar dat ze er niet continue woonden! Waarschijnlijk hadden ze meerdere (deels) stenen woningen waar ze een aantal jaren woonden en verhuisden ze dan naar een andere woning en woonden daar weer een aantal jaren. Maar de eerste woningen werden na een aantal jaren opgeknapt en weer in gebruik genomen. Door dezelfde mensen? Door hun kinderen of kleinkinderen? Het meest waarschijnlijk lijkt mij dat op die eerste plek de planten en dieren moesten herstellen van hun jachten en oogsten en dat ze dus een andere locatie zochten. Ze waren dan dus jagers-verzamelaars met meerdere vaste woonplaatsen en zijn later pas boer geworden met misschien één vaste woonplaats!

Het Midden-Oosten had in die tijd een wat vriendelijker klimaat dan tegenwoordig met meer regen en dus meer planten en minder woestijn. Een soort ree werd door de Natufiërs regelmatig gegeten en die leefde zeker niet in een zandwoestijn. De grassen die wij granen noemen, hadden daar toen dus ook betere groei mogelijkheden dan ze nu zouden hebben. De Natufiërs (of hun voorouders) zijn ongetwijfeld als 'gewone' jagers-verzamelaars begonnen, maar zijn door de aanwezige grassen op andere ideeën gebracht.

De granen van de Natufiërs
De oudste granen in het Midden-Oosten waren gerst en wilde eenkoorn. Via tweekoorn en spelt ontstond tarwe

De belangrijkste grassen/granen voor de Natufiërs waren waarschijnlijk gerst en de tarwe in een reeks soorten: wilde eenkoorn, gewone eenkoorn en emmerkoren. Die laatste is een kruising van eenkoorn met nog een andere grassoort. In de tijd van het eerste brood en het eerste bier hadden ze alleen nog maar wilde gerst en wilde eenkoorn. Rogge kwam daar ook voor maar die is waarschijnlijk pas in West-Europa na de Romeinse tijd belangrijk geworden.
Het lijkt mij niet verrassend dat gerst en de tarwe soorten vooraan stonden bij de Natufiërs, want van deze twee granen kun je de korrels direct eten als ze nog niet helemaal doorgerijpt zijn! Als ze wel helemaal rijp zijn kun je die zaden uitstekend bewaren, maar dan zijn ze keihard en kun je ze niet meer zo eten. Dan moet je ze dus of weken in water of malen. Voor malen heb je gereedschap (maalstenen) nodig, dat doe je niet zomaar, weken kan wel simpel. Bij het weken van gerst of tarwe kunnen de zaden natuurlijk gaan kiemen en dan kan er een gist bij komen en heb je het begin van bier! Zeer voedzaam en met (soms) plezierige bijwerkingen!
Was bier dus het eerst? Ik denk het wel, maar als je de geweekte tarwe op een vuurtje probeert te drogen zou er ook best eens iets broodachtig kunnen ontstaan als het een beetje te hard gaat en toevallig de goede gist aanwezig is! Dus ik wéét het ook niet! Trouwens bakkersgist en brouwgist zijn in principe lijnen van dezelfde gist: Saccharomyces cerevisiae! Het kan dus allemaal heel dicht bij elkaar gezeten hebben.

Rijen (Alignements) grote stenen in Bretagne. Ze zijn zeker 5300 jaar oud en sommige mogelijk al 6500 jaar. Wat ze beteken weten we niet. (Wikipedia)

De archeologen hebben een probleem
De archeologen hebben altijd gedacht dat de eerste boeren met de beste granen van de omgeving naast hun akker gingen wonen om die te bewerken en te beschermen tegen langskomende grazers en dieven. De meest recente archeologische resultaten wijzen daar niet op. Meerdere 'vaste' woonplaatsen zoals de Natufiërs hadden, past nog wel in het plaatje. Maar rond 10.000 voor Chr. (dus 12.000 jaar geleden!) werd in Turkije de tempel Göbekli Tepe gebouwd: waarschijnlijk het oudste tempel complex dat we kennen. Daarbij werd gesleept met T-vormige pilaren van 10 tot 50 ton, fraai versierd met dierfiguren! Terwijl de archeologen er vrij zeker van zijn dat die bouwers nog leefden als jagers-verzamelaars! Het lijkt praktisch onmogelijk om voor de enkele honderden mensen die hiervoor tegelijk nodig waren, de voedselvoorziening op die manier te organiseren. Ook het doel van dit complex is niet duidelijk.
Het lijkt allemaal wel wat op het Engelse Stonehenge, maar dat is 'maar' ruim 5000 jaar oud en veel minder sophisticated. De voornaamste overeenkomst is dat we niet goed begrijpen hoe en waarom onze voorouders dit bouwden. Er zijn archeologen die denken dat de Stonehenge bouwers boeren waren met verre voorouders in het Griekse deel van de Middellandse Zee. Ze zouden dan eerst als boeren in Spanje hebben gewoond en daar het idee van de monumenten van megalieten, de reuzestenen, hebben opgepikt. Van daaruit zou die gewoonte zich met de boeren over West-Europa hebben verspreid. De resultaten zijn nog te zien in Bretagne als hunebedden en rijen staande stenen en bij ons in Drenthe als hunebedden. Ook in Oost-Europa staan vergelijkbare bouwsels.

De tempel Göbekli Tepe in Turkije is 12000 jaar geleden gebouwd! (Wikipedia)

Bier was niet de eerste alkoholische drank
De granen hebben natuurlijk een geweldige invloed gehad op de ontwikkeling van de mensen en niet alleen in Europa. In het Verre Oosten waren gierst en rijst de basis voor landbouw en misschien boekweit, in Amerika maïs, in Afrika gierst, sorghum en teff die alle drie hele kleine zaden hebben. Dit waren dus allemaal grassen, behalve de boekweit. Voor zover ik weet begonnen alleen de Papoea's met de landbouw op basis van suikerriet. Zelfs dat is een grassoort maar ze aten niet de zaden, maar kauwden op de stengels. Dat had in ieder geval het voordeel dat het zoet is en zoet is zowel voor mensen als voor apen de meest aantrekkelijke smaak. Apen eten ook af en toe gistend fruit: dat smaakt ook zoet en bovendien zit er alcohol in! En dat laatste wordt dus niet alleen door mensen op prijs gesteld.
Waarschijnlijk dronken mensen al voor de uitvinding van het bier sappen uit overrijp fruit. Op eerste plaats voor het zoet, maar de alcohol was zeker geen nadeel. Waarschijnlijk hebben ze ook hun eerste bier op smaak gebracht met fruit of honing.

Jan van Dingenen - 2019

Naschrift
- De basis van dit verhaal is een wetenschappelijk artikel in PNAS "Archaeobotanical evidence reveals the origins of bread 14,400 years ago in northeastern Jordan". Het adres is https:/www.pnas.org/content/115/31/7925
- In NRC Handelsblad stonden twee artikelen op basis van bovenstaande publicatie.

- Op deze site staan over de eerste granen ook nog de volgende artikelen:
- 27. Grassen waar we brood van bakken
- 60. De planten - 2. De boeren
- 65. Het kaf en het koren